Bokomtale: Kvitleik

 

Jon Fosse

Kvitleik

Samlaget, 2023

Ja, så har eg altså lese den siste boka til Jon Fosse, eller lese og lese, eg har i alle fall registrert orda og danna meg ei tyding eller i det minste eit forsøk på å tyde dei i hovudet mitt, og når eg seier, eller snarare skriv, «den siste boka», meiner eg jo ikkje at dette naudsynleg er den siste boka hans i absolutt forstand, at han ikkje kjem til å skrive fleire bøker, for det trur eg at han kjem til å gjere, skrive fleire bøker, det er jo det han gjer, skriv bøker, og at han er ein produktiv forfattar, kan ingen ta frå han, men han har altså ikkje gjeve ut bøker etter «Kvitleik», for boka kom jo ut ganske nyleg, samstundes er det jo mogleg at han ikkje kjem til å skrive meir, han kan jo døy eller rett og slett berre miste evna til å skrive  bøker. Kva slags bok er så «Kvitleik»? Er det eit forsøk på å kritsere kvitleiken som sosialt fenomen altså i høve til postkolonial teori og sokalla systemisk rasisme, eller er Fosse på den andre sida og freistar å forsvare kvitleiken, me kan kanskje seie sin eigen kvitkeik, mot kritikken frå den kritiske raseteorien? Avslører Fosse seg her som ein rasist av den ukritiske typen? Kven veit, for då må ein nytta dei esoteriske lesemåtane til den postmoderne venstresida, og det er noko eg ikkje er komfortabel med å gjera, eller kanskje eg heller skal seie at eg ikkje ser poenget med det, for eg er meir interessert i å oppleve teksten som tekst, enn å dekonstruera maktstrukturar, demonstrere rasehierarkiar og demonisere sivilisasjonar, ja for tekstar, også Fosses tekstar, talar på eit vis direkte til lesaren, endå kor gåtefulle dei kan verke. Ja, for tekstane til Jon Fosse er gåtefulle, alle som ein, eller kanskje ein heller skal seie at dei er opne, ja eg trur eg vil kalla Fosses tekstar opne, for det finst ikkje ein fasit, dei kan alltid tolkast på ulikt vis, ja dei er vel helst å forstå som eit rammeverk for tolking, og då tenkjer eg både på skodespela hans og på forteljingane, anten dei vert klassifiserte som roman, novelle eller ganske enkelt berre «forteljing», som «Kvitleik». Forteljinga handlar om ein mann som køyrer fast bilen på ein skogsveg, og deretter går inn i skogen for å hente hjelp, ja han går ikkje tilbake på vegen for å finne andre trafikantar, bilførarar eller aller helst traktorførarar, eller hus, der det vonleg bur folk som kan hjelpa han. Han vel altså å gå inn i skogen, og der, inne i skogen, går han seg vill, som ein gjerne gjør når ein forlet vegen og går inn i skogen i litterære framstillingar av menneske som ikkje er skogsvande, og det er ingenting som tyder på at Fosses forteljar er van med å ferdast i skogen, han er ikkje ein «skogens mann» som ein gjerne seier, og skogen som mannen går seg bort i er både trugande og kald, ja for det har byrja å snø. Det kan verke som Fosse vil at lesaren skal tenkje på Dante, som i opningsstrofene til «Den guddommelege komedie» går seg vill i «i svarte, tjukke skogen», der han har fore «langt frå rette vegen». Og likt Dante er Fosse oppteken av røynda bak røynda, metafysikken som ligg til grunn for tilværet, eller eigentleg opplevinga av det menneskelege tilværet. I skogen treffer mannen først ein kvit skapnad, ein lysande kvitleik som han opplever som verkeleg, men som òg kan vere innbilning, for teksten er skrive som ein medvitsstraum, så me tek heile tida del i refleksjonane og hugskotta til forteljaren, og han er ikkje alltid sikker på at det han ser er verkeleg. No er jo også «verkeleg» eit vanskeleg omgrep, i alle fall i denne samanhengen, for det kan verke som forteljaren er død gjennom det meste av forteljinga, og er det noko skille mellom «verkeleg» og «innbilt» når subjektet ikkje lenger er levande? Lenger inne i skogen treffer han også foreldra, om dei no er foreldra eller berre eit ekko av foreldra i minnet hans, og ikkje minst ein dresskledd mann som går berrføtt rundt i den snødekte skogen. Det heile er skildra på ein stadig meir draumaktig måte, og på slutten tek det nesten heilt av, som det heiter. Kva det er Fosse ynskjer å kommunisere, er ikkje lett å seie, for symbolikken er dunkel, mystisk, og då tenkjer eg altså på den religiøse mystikken som har spela ei om ikkje direkte viktig, så i alle fall signifikant rolle i Europas religiøse litteratur sidan mellomalderen. Det er reint så ein skulle sagt at det er mystikaren Jon Fosse som snakkar gjennom den einsamme mannen som har gått seg vill i den kalde, mørke skogen. For er ikkje det å gå seg vill noko me alle kan kjenne oss att i, og er ikkje livet også ein ferd gjennom eit kaldt mørkre?